باب:
كراهية
التطاول على
الرقيق،
وقوله عبدي وأمتي.
17. KÖLELERE BÜYÜKLENMENİN, "KÖLEM!",
"CARİYEM!" DİYE SESLENMENİN MEKRUH OLUŞU
وقال الله
تعالى:
{والصالحين من
عبادكم وإمائكم}
/النور: 32/. وقال:
{عبدا مملوكا}
/النحل: 75/.
{وألفيا سيدها
لدى الباب}
/يوسف: 25/. وقال:
{من فتياتكم
المؤمنات}
/النساء: 25/. وقال
النبي صلى
الله عليه
وسلم: (قوموا
إلى سيدكم) ر: [2878].
و: {اذكرني عند
ربك} /يوسف: 42/:
سيدك. و: (من
سيدكم).
"Kölelerinizden ve cariyelerinizden elverişli olanları... "[Nur
32], "başkasının malı olmuş bir köle ile ... "[Nahl 16],
"Kapının yanında onun rabbine (efendisine) rastladılar" [Yusuf 25],
"imanlı genç kızlarınız (sayılan) cariyelerinizden ... " [Nisa 25]
ayetleri. .. Nebi s.a.v. "Efendiniz için ayağa kalkın", "rabbinin
(efendinin) yanında benden söz et" [Yusuf 42] ve "Sizin efendiniz
kim?" buyurmuştur.
حدثنا
مسدد: حدثنا
يحيى، عن عبيد
الله: حدثني نافع،
عن عبد الله
رضي الله عنه،
عن النبي
صلى الله عليه
وسلم قال: (إذا
نصح العبد
سيده، وأحسن
عبادة ربه،
كان له أجره مرتين).
[-2550-] Abdullah r.a.'dan rivayet edilmiştir: Nebi Sallallahu Aleyhi ve
Sellem: "Köle efendisinin iyiliğini ister ve Rabbine güzelce kulluk ederse
iki kat mükafat alır" buyurmuştur.
حدثنا
محمد بن
العلاء: حدثنا
أبو أسامة، عن
بريد، عن أبي
بردة، عن أبي
موسى رضي الله
عنه، عن النبي
صلى الله عليه
وسلم قال:
(المملوك الذي
يحسن عبادة
ربه، ويؤدي
إلى سيده الذي
عليه من الحق
والنصيحة
والطاعة، له
أجران).
[-2551-] Ebu Musa r.a.'dan rivayet edildi: Nebi Sallallahu Aleyhi ve
Sellem: "Rabbine güzelce kulluk eden ve efendisine karşı görev ve
sorumluluğunu yerine getiren kölenin iki kat mükafatı vardır" buyurdu.
حدثنا
محمد: حدثنا
عبد الرزاق:
أخبرنا معمر،
عن همام بن
منبه: أنه سمع
أبا هريرة رضي
الله عنه يحدث، عن النبي
صلى الله عليه
وسلم أنه قال:
(لا يقل أحدكم: أطعم
ربك، وضئ ربك،
اسق ربك،
وليقل: سيدي
مولاي، ولا
يقل أحدكم:
عبدي أمتي،
وليقل: فتاي
وفتاتي
وغلامي).
[-2552-] Hemmam İbn Münebbih'ten rivayet edilmiştir: O, Ebu Hureyre'yi
Nebi'in şu buyruğunu aktarırken işitmiştir: "(Kölelerinize) 'Rabbine
yemeğini getir', 'Rabbinin abdest suyunu ver' demeyin. Bunun yerine
"efendi" (seyyid) ve "mevla"yı kullanın.
"kölem!", "cariyem!" de demeyin. Bunun yerine
"kızım!", "oğlum!", "delikanlı!" deyin."
حدثنا
أبو النعمان:
حدثنا جرير بن
حازم، عن نافع،
عن ابن عمر
رضي الله عنهما
قال: قال
النبي صلى
الله عليه
وسلم: (من أعتق
نصيبا له من
العبد، فكان
له من المال
ما يبلغ
قيمته، يقوم
عليه قيمة
عدل، وأعتق من
ماله، وإلا
فقد عتق منه
ما عتق).
[-2553-] Abdullah İbn Ömer r.a.'den rivayet edilmiştir: Nebi (Sallallahu
Aleyhi ve Sellem): "Bir kimse bir köle üzerindeki payını azat ettiğinde
köle'nin değerine yetecek malı varsa piyasa değeri belirlenir ve onun malından
azat edilir. Değilse kölenin azat olan payı azat olmuştur" buyurmuştur.
حدثنا
مسدد: حدثنا
يحيى، عن عبيد
الله قال: حدثني
نافع، عن عبد
الله رضي الله
عنه: أن
رسول الله صلى
الله عليه
وسلم قال:
(كلكم راع
فمسؤول عن
رعيته،
فالأمير الذي
على الناس راع
وهو مسؤول
عنهم، والرجل
راع على أهل
بيته وهو
مسؤول عنهم،
والمرأة
راعية على بيت
بعلها وولده،
وهي مسؤولة
عنهم، والعبد
راع على مال سيده
وهو مسؤول
عنه، ألا
فكلكم راع
وكلكم مسؤول
عن رعيته).
[-2554-] Abdullah r.a.'dan şöyle rivayet edilmiştir: Allah Resulü
Sallallahu Aleyhi ve Sellem: "Hepiniz çobansınız ve güttüğünüzden
sorumlusunuz. İnsanların yöneticisi onların çobanıdır ve onlardan sorumludur.
Kişi ailesinin çobanıdır ve onlardan sorumludur. Kadın kocasının evinin ve
çocuğunun çobanıdır ve onlardan sorumludur. Köle efendisinin malının çobanıdır
ve ondan sorumludur. Kısaca hepiniz çobansınız ve güttüğünüzden
sorumlusunuz" buyurmuştur .
حدثنا
مالك بن
إسماعيل:
حدثنا سفيان،
عن الزهري: حدثني
عبيد الله:
سمعت أبا
هريرة رضي
الله عنه وزيد
بن خالد، عن النبي
صلى الله عليه
وسلم قال: (إذا
زنت الأمة
فاجلدوها، ثم
إذا زنت
فاجلدوها، ثم
إذا زنت
فاجلدوها - في
الثالثة أو
الرابعة -
بيعوها ولو
بضفير).
[-2555 - 2556-] Ebu Hureyre r.a.'den ve Zeyd İbn Halid r.a.'den rivayet
edilmiştir: Allah Resulü Sallallahu Aleyhi ve Sellem "Cariye zina
ettiğinde ona sopa cezası verin; tekrar zina ederse yine sopa cezası verin;
tekrar zina ederse -üçüncüde veya dördüncüde- onu yok pahasına da olsa satıp
{elden çıkarın}" buyurmuştur.
AÇIKLAMA: Konu başlığındaki
"büyüklenme"den maksat kişinin köle ve cariyelerine karşı
büyüklenmede aşırı gitmesidir. Buradaki mekruhluk tenzihidir. (Yani haram
değildir ama hoş bir davranış da değildir.)
"Kölem!", "cariyem" diye seslenmek de haram
değil, mekruhtur. Buhari bunun caiz olduğuna "kölelerinizden ve
cariyelerinizden elverişli olanları ... " ayetini ve diğer ayet ve
hadisleri delil getirmiş; peşinden bunu yasaklayan hadisi zikretmiştir. Bu
yasağın tenzih için olduğu konusunda Zahiri fakihleri de dahil bütün alimler
görüş birliği etmiştir.
"efendiniz için ayağa kalkın": Bu ifade, Said İbn Muaz
olayını ve Kurayza oğulları hakkında verdiği hükmü anlatan Ebu Said
rivayetinden bir parçadır. Bu rivayetin tam metni Megazı (Gazveler) bölümünde
gelecek ve değerlendirilecektir. (bkz. 4121. hadis)
"Rabbinin yemeğini getir" demeyin: Hattabı şöyle der:
Kişi, yalnız Rabbine kulluk etmek ve O'na şirk koşmamakla görevlidir. Bu
sebeple şirk kapsamına girmesin diye, kişiye buna benzer isimler verilmesi
mekruh görülmüştür. Bu konuda köle ile hür arasında fark yoktur.
İbn Battal ise şöyle kaydeder: Allah'tan başka bir kişiye
"ilah" denilmesi caiz olmadığı gibi, "rab" denilmesi de
caiz olmaz. Rab sözcüğünün Allah'a özel kullanımı tamlamasız (harf-i tarifli)
kullanımdır (er-Rab). Tamlama içinde (tamlanan olarak kullanılması durumunda)
ise insanlar için kullanılması caiz olur. Nitekim Kur'an-ı Kerım'de Hz.
Yusuf'un sözü olarak nakledilen "Rabbinin yanında benden söz et" ve
"Rabbine dön" ayetlerinde böyle kullanılmıştır. Yine Hz. Nebi'in
kıyamet alametlerini sıraladığı "Cariyenin rabbini (efendisini)
doğurması... " hadisinde de böyle kullanılmıştır. Bu göstermektedir ki
bununla ilgili yasak tamlamasız kullanıma yöneliktir. Yasağın tenzih için (yani
bunu terk etmenin daha~ güzelolduğunu belirtmek için) olması da mümkündür.
Bununla ilgili kullanımlar bunun caiz olduğunu açıklamak içindir.
"Efendim!", "Meulam!" deyin: Bu ifade,
kölenin, sahibine "efendim!" diye seslenmesinin caiz olduğunu
gösterir.
Kurtubı ve diğer bazı alimler şöyle derler: Rab ve efendi
(seyyid) birbirinden ayrılmıştır. Çünkü "Rab" görüş birliği ile
Allah'ın isimlerinden biridir. "Seyyid" sözcüğünde ise görüş ayrılığı
vardır. Kur'an-ı Kerim'de bu sözcüğün Allah'ın isimlerinden olduğunu gösteren
hiçbir ifade yoktur.
Müslim ve el-Edebü'l-müfred adlı eserinde Buhari, Ebu
Hureyre'den şu hadisi nakletmişlerdir: "Hepiniz Allah'ın kulları - kölelerisiniz;
kadınlarınız da Allah'ın cariyeleridir." İbn Sirin'den de buna benzer bir
rivayet zikretmiştik.
Bu hadis, bu yasağın gerekçesine işaret etmektedir. Şöyle ki
kişi gerçekte Allah'ın kulu ve kölesidir. Ayrıca bu ifade yüceltme anlamını
çağrıştırır ve bir yaratılmış ın bu gibi ifadeleri kendisi için kullanması
yakışmaz.
Hattabı şöyle demiştir: Bütün bu hadisler, kibirden kurtulmak ve
Allah'a boyun eğmekle ilgilidir. Yaratılana yakışan tavır budur.
"kızım!", "oğlum!", "delikanlı!"
diye seslenin: Hz. Nebi, bu ifadesiyle büyüklenmeden kurtulmayı sağlayan yolu
göstermiştir. Çünkü "oğul" ve "delikanlı" ifadelerinde
"köle" sözcüğünün taşıdığı mülkiyet çağrışımı yoktur.
Nevevı şöyle der: Bu yasaktan kasıt, tanımlama ve belirleme
amacıyla böyle söylemek değil; büyüklenme ve kendini yüceltme gayesiyle
söylemektir.
Buhari’nin zikrettiği beşinci hadis "Hepiniz
çobansınız" hadisidir. İleride bu hadisin değerlendirmesi gelecektir.
Burada bu hadisi zikretme gerekçesi hadisteki "köle efendisinin malının
çobanıdır" ifadesidir. Köle efendisine hizmette kusur etmiyor ve ona karşı
görevini eksiksiz olarak yerine getiriyorsa efendisinin de ona yardımcı olması
ve ona karşı büyüklenmemesi uygun düşer.
Altıncı ve yedinci hadisler Ebu Hureyre ve Zeyd İbn Halid'in
rivayet ettikleri "Cariye zina ettiğinde ona sopa cezası verin"
hadisidir. Bu hadis Hudud (Had cezaları) bölümünde ayrıntılı olarak
açıklanacaktır. Hadisin burada zikredilme amacı şudur: Köle günah işlediğinde
cezalandırılır. Cezalandırma işe yaramazsa satılır. Bütün bunlar efendinin
kölesine büyüklenmesine ters düşen durumlardır.